声明:本站书库内容主要引用自 archive.org,kanripo.org, db.itkc.or.kr 和 zh.wikisource.org
钦定古今图书集成理学汇编字学典
第十二卷目录
音义部汇考二
尔雅二〈释训〉
汉扬雄方言一〈杂释〉
尔雅二〈释训〉
汉扬雄方言一〈杂释〉
字学典第十二卷
音义部汇考二
《尔雅二》《释训》
明明、斤斤,察也。〈注〉皆聪明鉴察。
条条、秩秩,智也。
皆智思深长。
穆穆、肃肃,敬也。
皆容仪谨敬。
诸诸、便便,辩也。
皆言辞辩给。
肃肃、翼翼,恭也。
皆恭敬。
廱廱、优优,和也。
皆和乐。
兢兢、憴憴,戒也。
皆戒慎。
战战、跄跄,动也。
皆恐动趋步。
晏晏、温温,柔也。
皆和柔。
业业、翘翘,危也。
皆悬危。
惴惴、憢憢,惧也。
皆危惧。
番番、矫矫,勇也。
皆壮勇之貌。
桓桓、烈烈,威也。
皆严猛之貌。
洸洸、赳赳,武也。
皆果毅之貌。
蔼蔼、济济,止也。
皆贤士盛多之容止。
悠悠、洋洋,思也。
皆忧思。
蹶蹶、踖踖,敏也。
皆便速敏捷也。
薨薨、增增,众也。
皆众夥之貌。
烝烝、遂遂,作也。
皆物盛兴作之貌。
委委、佗佗,美也。
皆佳丽美艳之貌。


《诗》云:心焉惕惕。韩诗以为悦人故言爱也


称称、格格,举也。
皆举持物。
蓁蓁、孽孽,戴也。
皆头戴物。
恹恹、媞媞,安也。
皆好人安详之容。
祁祁、迟迟,徐也。
皆安徐。
丕丕、简简,大也。
皆多大。
存存、萌萌,在也。
萌萌未见所出。
懋懋、慔慔,勉也。
皆自勉强。
庸庸、慅慅,劳也。
皆劬劳也。
赫赫、跃跃,迅也。
皆盛疾之貌。
绰绰、爰爰,缓也。
坎坎、墫墫,喜也。
皆鼓舞欢喜。
瞿瞿、休休,俭也。
皆良士节俭。
旭旭、蹻蹻,憍也。
皆小人得志憍蹇之貌。
梦梦、訰訰,乱也。皆闇乱。
懪懪、邈邈,闷也。
皆烦闷。
儚儚、洄洄,惛也。
皆迷惛。
版版、荡荡,僻也。
皆邪僻。
爞爞、炎炎,薰也。
皆旱热薰炙人。
居居、究究,恶也。
皆相憎恶。
仇仇、敖敖,傲也。
皆傲慢贤者。
佌佌、琐琐,小也。
皆才器细陋。
悄悄、惨惨,愠也。
皆贤人愁恨。
痯痯、瘐瘐,病也。
皆贤人失志怀忧病也。
殷殷、茕茕、忉忉、慱慱、钦钦、京京、忡忡、惙惙、怲怲、奕奕,忧也。
此皆作者歌事以咏心忧
畇畇,田也。
言垦辟也。
畟畟,耜也。
言严利。
郝郝,耕也。
言土解。
绎绎,生也。
言种调。
穟穟,苗也。
言茂好也。
绵绵,穮也。
言芸耨精。
挃挃,穫也。
刈禾声。
栗栗,众也。
积聚致。
溞溞,淅也。
洮米声。
烰烰,烝也。
气出盛。
俅俅,服也。
谓戴弁服。
峨峨,祭也。
谓执圭璋助祭。
锽锽,乐也。
钟鼓音。
穰穰,福也。
言饶多。
子子孙孙,引无极也。
世世昌盛长无穷。
颙颙卬卬,君之德也。
道君人者之德望。
丁丁、嘤嘤,相切直也。
丁丁,斫木声。嘤嘤,两鸟鸣以喻朋友,切磋相正。
蔼蔼、萋萋,臣尽力也。
梧桐茂,贤才众,地极化,臣竭忠。
噰噰喈喈,民协服也。
凤凰应德,鸣相和,百姓怀附,兴颂歌。
佻佻、契契,愈遐急也。
赋役不均,小国困竭,贤人忧叹,远益急切。
宴宴、粲粲,尼居息也。
盛饰宴,安近处,优閒。
哀哀、悽悽,怀报德也。
悲苦,征役思所生也。
倏倏、嘒嘒,罹祸毒也。
悼王道秽塞,羡蝉鸣自得,伤己失,所遭谗贼。
晏晏、旦旦,悔爽忒也。
伤见绝弃,恨士失也。
皋皋、琄琄,刺素食也。
讥无功德,尸宠禄也。
欢欢、愮愮,忧无告也。
贤者忧惧,无所诉也。
宪宪、泄泄,制法则也。
佐兴虐政,设教令也。
谑谑、謞謞,崇谗慝也。
乐祸助虐,增谮恶也。
翕翕訾訾,莫供职也。
贤者陵

速速、蹙蹙,惟逑鞫也。陋人专禄国侵削,贤士求哀,念穷迫。
抑抑,密也。
威仪审谛。
秩秩,清也。
德音清泠。
甹夆,掣曳也。
谓牵挽。
朔,北方也。
谓幽朔。
不俟,不来也。
不可待是不复来
不遹,不迹也。
言不循轨迹也。
不彻,不道也。
彻,亦道也。
勿念,勿忘也。
勿念,念也。
萱、谖,忘也。
义见伯兮,考槃诗。
每有,虽也。
《诗》曰:每有良朋,辞之虽也。
饎,酒食也。
犹今云饎馔,皆一语而兼通。
舞、号,雩也。
雩之祭舞者吁嗟而请雨。
暨,不及也。
《公羊传》曰:及,我欲之,暨,不得已,暨,不得已,是不得及。
蠢,不逊也。
蠢动为恶,不谦逊也。
如切如磋,道学也。
骨角须,切磋而为器,人须学问以成德。
如琢如磨,自修也。
玉石之被琢磨,犹人自修饰。
瑟兮僩兮,恂慄也。
𢘆战竦。
赫兮咺兮,威仪也。
貌光宣。
有斐君子,终不可谖兮。
斐文貌。
道盛德至善,民之不能忘也。
常思咏。
既微且尰,骭疡为微,肿足为尰。
骭脚胫,疡创也。
是刈是濩,濩,煮之也。
煮葛为絺绤。
履帝武敏,武,迹也;敏,拇也。
拇迹大指处。
张仲孝友。
周宣王时贤臣。
善父母为孝,善兄弟为友。
有客宿宿,言再宿也。有客信信,言四宿也。
再宿为信,重言之,故知四宿。
美女为媛。
所以结好媛。
美士为彦。
人所彦咏。
其虚其徐,威仪容止也。
雍容都雅之貌。
猗嗟名兮,目上为名。
眉眼之间。
式微式微者,微乎微者也。
言至微。
之子者,是子也。
斥所咏。
徒御不惊,辇者也。
步挽辇车。
袒裼,肉袒也。
脱衣而见体。
暴虎,徒搏也。
空手执也。
冯河,徒涉也。
无舟楫。
籧篨,口柔也。
籧篨之疾,不能俯口柔之。人视人颜色,常亦不伏,因以名云。
戚施,面柔也。
戚施之疾,不能仰面柔之。人常俯似之,亦以名云。
夸毗,体柔也。
屈己卑身,以柔顺人也。
婆娑,舞也。舞者之容。
擗,拊心也。
谓椎胸也。
矜怜,抚掩之也。
抚掩犹抚拍,谓慰恤也。
緎,羔裘之缝也。
缝饰羔皮之名。
殿屎,呻也。
呻吟之声。
帱谓之帐。
今江东亦谓帐为帱。
侜张,诳也。
《书》曰:无或侜张为幻。幻惑欺诳人者。
谁昔,昔也。
发语辞。
不辰,不时也。
辰,亦时也。
凡曲者谓罶。
毛传曰:罶曲梁也。凡以薄为鱼笱者,名为罶。
鬼之为言归也。
尸子曰:古者谓死人为归人。
《汉·扬雄·方言一》《杂释》
党、晓,哲知也。楚谓之党,〈党朗也解寤貌〉或曰晓。齐宋之间谓之哲。虔、儇,慧也。〈谓慧了音翾〉秦谓之谩。〈言谩訑音詑大和反谩莫钱又亡山反〉晋谓之


娥、㜲,〈音盈〉好也。秦曰娥。〈言娥娥也〉宋魏之间谓之㜲。〈言㜲㜲也〉秦晋之间凡好而轻者,谓之娥。自关而东河济之间谓之媌,〈今关西人亦呼好为媌莫交反〉或谓之姣。〈言姣洁也音狡〉赵魏燕代之间曰姝,〈昌朱反音株亦四方通语〉或曰妦。〈言妦容也音蜂〉自关而西秦晋之故都曰妍。〈秦旧都,今扶风雍丘也。晋旧都,今太原晋阳县也。其俗通呼好为妍五千反妍一作

台、胎、陶、鞠,养也。〈台犹颐也音怡〉晋卫燕魏曰台。陈楚韩郑之间曰鞠。秦或曰陶。汝颍梁宋之间曰胎,或曰艾。〈《尔雅》云艾养也〉
怃、〈亡辅反〉&1247〈音淹〉怜、牟,爱也。韩郑曰怃。晋卫曰㤿。〈㤿憸多意气也〉汝颍之间曰怜。宋鲁之间曰牟,或曰怜。怜,通语也。㥄、怃、矜、悼、怜,哀也。〈㥄亦怜耳音陵〉齐鲁之间曰矜。陈楚之间曰悼。赵魏燕代之间曰㥄。自楚之北郊曰怃。秦晋之间或曰矜,或曰悼。
咺、〈香远反〉唏、〈虚几反〉



慎、济、



郁、悠、怀、惄、惟、虑、愿、念、靖,慎思也。晋宋卫鲁之间谓之郁、悠、〈郁悠犹郁陶也〉惟。凡思也,虑谋思也,愿欲思也,念常思也。东齐海岱之间曰靖。〈岱太山〉秦晋或曰。慎凡思之貌,亦曰慎,〈谓感思者之容〉或曰惄。
敦、丰、厖、〈鸱𪁒〉


假、〈音驾〉𢓜、〈古格字〉怀、摧、詹、戾、艐,〈古届字〉至也。邠唐冀兖之间曰假,或曰𢓜。〈邠今在始平漆县唐今在太原晋阳县〉齐楚之会郊〈两境之间〉或曰怀、摧、詹、戾,楚语也。〈诗曰先祖于摧六日不詹鲁侯戾止之谓也此亦方国之语不专在楚也〉艐,宋语也。皆古雅之别语也。〈雅谓风雅〉今则或同稼逝徂,适往也。自家而出,谓之嫁。由女而出,为嫁也。逝,秦晋语也。徂,齐语也。适,宋鲁语也。往,凡语也。谩、台、〈蛮怡二音〉胁、阋,〈呼隔反〉惧也。燕代之间曰谩。台齐楚之间曰胁。阋宋卫之间,凡怒而噎噫,〈噎谓忧也噫央媚反〉谓之胁。阋〈胁阋犹阋谷也〉南楚江湘之间谓之啴咺。〈湘木名今在零陵咺音香远反〉虔、刘、惨,





修、骏、融、绎、寻、延,长也。陈楚之閒曰修。海岱大野之閒曰寻。〈大野今高平钜野〉宋卫荆吴之閒曰融。自关而西秦晋梁益之閒,凡物长谓之寻。周官之法度广为寻,〈度谓绢帛横广〉幅广为充。〈尔雅曰锱广充幅〉延,永,长也。凡施于年者,谓之延施于众。长,谓之永。〈各随事为义〉
允、訦、〈音谌〉恂、〈音荀〉展、谅、〈音亮〉穆,信也。齐鲁之閒曰允。燕代东齐曰訦。宋卫汝颍之閒曰恂。荆吴淮汭之閒曰展。〈汭水口也音芮〉西瓯毒屋黄石野之閒曰穆。〈西瓯骆越别种也音呕其馀皆未详所在〉众信曰谅。周南召南卫之语也。
硕、沈、巨、濯、吁、敦、夏、于,大也。〈吁亦作芋音义同耳香于反〉齐宋之閒曰巨,曰硕。凡物盛多,谓之寇。〈今江东有小凫其多无数俗谓之寇也〉齐宋之郊,楚魏之际,曰夥。自关而西秦晋之閒,凡人语而过,谓之

牴、〈触牴也〉


嬛、蝉、〈火全反〉













奕、僷,容也。自关而西,凡美容谓之奕,或谓之僷。〈奕僷皆轻丽之貌僷音叶〉宋卫曰僷。陈楚汝颍之閒谓之奕。







魏、〈











抱、













冯、𪗮、苛,怒也。楚曰凭。〈凭恚盛貌楚词曰康回凭怒〉小怒曰𪗮〈。言禁𪗮也〉陈曰苛。〈相苛责也〉




𢵧、〈呼旱反〉梗、〈鱼鲠〉爽,猛也。晋魏之閒曰𢵧,〈传曰𢵧然登埤〉韩赵之閒曰梗。齐晋曰爽。
瞷、〈音闲〉睇、〈音悌〉睎、䀩,〈音略〉眄也。陈楚之閒,南楚之外,曰睇。东齐青徐之閒曰睎。吴扬江淮之閒或曰瞷,或曰䀩。自关而西秦晋之閒曰眄。








翿、〈音涛〉幢,〈徒江反〉翳也。〈舞者所以自蔽翳也〉楚曰翿。关西关东皆曰幢。
搜、略,求也。秦晋之閒曰搜。就室曰搜。于道曰略。略,强取也。攗,〈古捃字〉摭〈盗蹠〉取也。此通语也,
茫、矜、奄,遽也。〈谓遽矜也〉吴扬曰茫。〈今北方通然也莫光反〉陈颍之閒曰奄。秦晋或曰矜,或曰遽。
速、逞、摇、扇,疾也。东齐海岱之閒曰速。燕之外鄙,朝鲜洌水之閒,曰摇、扇。楚曰逞。
予、赖,雠也。南楚之外曰赖。〈赖亦恶名〉秦晋曰雠。恒、慨、蔘、〈索含反〉绥、羞、绎、〈音奕〉纷、母,言既广又大也。荆扬之閒,凡言广大者谓之恒。慨东瓯之閒谓之蔘、绥,〈东瓯亦越地今临海永宁是也〉或谓之羞、绎、纷、母。
劋、〈雀潦反又子了反〉蹶,〈音獗〉狯也。〈古狡

陈楚之閒,凡人嘼乳而双产,谓之釐孳。〈音兹〉秦晋之閒谓之僆子。〈音辇〉自关而东赵魏之閒谓之孪生。〈苏官反〉女谓之嫁子。〈言往适人〉
东齐之閒婿谓之倩。〈言可借倩也今俗呼女婿为卒便是也卒便一作平使〉燕齐之閒养马者谓之娠。〈今之温厚也音振〉官婢女厮谓之娠。〈女厮妇人给使者亦名娠〉
楚东海之閒,亭父谓之亭公。〈亭民〉卒谓之弩父,〈主担幔弩导幨因名云〉或谓之褚。〈言衣赤也褚音赭〉
臧、甬、〈音勇〉侮、获,奴婢贱称也。荆淮海岱杂齐之閒〈俗不纯为杂〉骂奴曰臧,骂婢曰获。齐之北鄙燕之北郊,凡民男而婿婢谓之臧女,而妇奴谓之获亡。奴谓之臧亡。婢,谓之获。皆异方骂奴婢之丑称也。自关而东陈魏宋楚之閒,保庸谓之甬。〈保言可保信也〉秦晋之閒,骂奴婢曰侮。〈言为人所轻弄〉
蔿、〈音花〉讹、〈讹言〉哗、〈五瓜反皆化声之转也〉涅,化也。北燕朝鲜洌水之閒曰涅,或曰哗。鸡伏卵而未孚,〈音赴〉始化之时,谓之涅。斟、协,汁也。〈谓和协也或曰沈汁所未能详〉北燕朝鲜洌水之閒曰斟。自关而东曰协关西曰汁。
苏、芥,草也。〈汉书曰樵苏而爨苏犹芦语转也〉江淮南楚之閒曰苏。自关而西或曰草,或曰芥。〈或言菜也〉南楚江湘之閒谓之芥。〈嫫母〉苏亦荏也。〈荏属也尔雅曰苏桂荏也〉关之东西或谓之苏,或谓之荏。周郑之閒谓之公蕡。〈音翡翠今江东人呼荏为





凡草木刺人,北燕朝鲜之閒谓之策,〈尔雅曰策刺也〉或谓之壮。〈今淮南人亦呼壮壮伤也山海经谓刺为伤也〉自关而东或谓之梗,〈今云梗榆〉或谓之刿。〈刿者伤割人名音

胶、谲,诈也。凉州西南之閒曰胶。自关而东西或曰谲,或曰胶。〈汝南人呼欺为谴訰回反亦曰诒音殆〉诈,通语也。揠、擢、拂、戎,拔也。〈今呼拔草心为揠乌拔反〉自关而西或曰拔,或曰擢。自关而东江淮南楚之閒或曰。戎东齐海岱之閒曰揠。
慰、廛、度,居也。〈周官云夫一廛宅也音缠约〉江淮青徐之閒曰慰。东齐海岱之閒或曰度,或曰廛,或曰践。
萃、杂,集也。东齐曰圣。
迨、遝,及也。东齐曰迨。〈音殆〉关之东西曰遝,或曰及。荄、杜,根也。〈今俗呼韭根为荄音陔〉东齐曰杜,〈诗曰彻彼桑杜是也〉或曰茇。〈音拨〉
班、彻,列也。北燕曰班。东齐曰彻。
瘼、〈音莫〉



裕、猷,道也。东齐曰裕,或曰猷。
虔、散,杀也。东齐曰散。青徐淮楚之閒曰虔。氾〈音汎〉浼。〈音漫〉



朹,仇也。〈谓怨仇也音旧〉
寓,寄也。
露,败也。
别,治也。
枨,法也。〈救倾之法〉
谪,怒也。〈相责怒也音赜〉
閒,非也。
格,正也。

屑,洁也。〈谓洁清也音薛〉

梱,就也。〈梱梱成就貌格本反〉
苙,溷也。〈谓兰溷也音立〉
瘦,隐也。〈谓隐匿也音搜索也〉
铦,取也。〈谓挑取也音忝〉
枨,随也。〈枨柱令相随也〉
儓,〈音台〉








𢷏、〈打𢷏〉铤、〈音挺〉澌,尽也。南楚凡物尽生者,曰𢷏生〈今种物皆生云𢷏地生也〉物空尽者曰铤。铤,赐也。〈亦中国之通语也〉连此𢷏澌,皆尽也。铤空也,语之转也。
𢷏、翕、叶,聚也。〈𢷏属叶相著貌〉楚谓之𢷏,或谓之翕。叶,楚通语也。
斟,益也。〈言斟酌益之〉南楚凡相益而又少,谓之不斟。凡病少愈而加剧,亦谓之不斟,或谓之何斟。〈言虽少损无所益也〉差、閒、知,愈也。南楚病愈者,谓之差,或谓之閒,〈言有閒隙〉或谓之知。知,通语也。或谓之慧,或谓之憭,〈慧憭皆意精明〉或谓之瘳,或谓之蠲,〈蠲亦除也音涓一圭反〉或谓之除。